نام های آتورپاتگان، آذرآبادگان، آذربایجان با آنكه شكل ظاهری شان در طول زمان عوض شده، اما معنی و مفهوم آنها از سه هزار سال پیش هیچگونه تغییری نكرده است و در زمان حال از معنی و مفهوم این نام همان معنایی فهمیده می شود كه در سه هزار سال پیش فهمیده می شد.

 قبل از اینكه به معنی و تعبیر و تفسیر این نام ها بپردازیم لازم است درباره كلمات آتور، آذر و آتش كه كلمات متصل به این نام ها هستند توضیحی داده شود. در اوستا كتاب دینی ایرانیان آتش به صورت  Atere  و  Athure آمده و در زبان پهلوی به صورت Ature و در پارسی آذر و آتش آمده است. آذر یا آتش یكی از عناصر چهارگانه كه نزد ایرانیان باستان محترم و مقدس شمرده می شد، تا آنجا كه آذر را پسر اهورا مزدا، آناهیتا ایزد آب را دختر اهورامزدا خوانده اند و روزی پنج بار در مقابل آتش، نیایش (نماز) بپا می كردند.[١] آتش در واقع مظهر و آیتی از خدا در روی زمین است كه از خودش نور و روشنایی می دهد. بیشتر عارفان ایرانی نور و روشنایی را مظهر حق می دانند.

                 جهان جمله فروغ نور حق دان                     حق اندر وی ز پیدائیست پنهان

                 چه نور حق ندارد نقل و تحویل                     نیاید اندر او تغییر و تحویل[٢]

عارفان و سخنوران، شاعران ایرانی در عرفان و فرهنگ و ادبیات، از آتش و آذر تقدیرها كردند و نمی توان آتش و آذر را در فرهنگ ایران از نام آذربایجان جدا یافت.

دقیقی در شاهنامه خود می گوید:

                                یكی مجمر آتش بیاورد باز           بگفت از بهشت آوردم فراز»

                               سپردم به تو كار هر آذری             كجا زان ببینی بهر كشوری

                               نكوشند در كشتن آذران                به آب لطیف و  بخاك گران

                               میان را ببندند و كوشش كنند        همه آذران را پرستش كنند

                              كه آن نور از نورهای خداست          كزان گونه رخشان پیش شماست

فردوسی گوید:

                              به یك هفته در پیش یزدان بدند       مپندار كاتش پرستان بدند

                             كه آتش بدانگاه محراب بود              پرستنده را دیده برآب بود 

                              نیارا همی بود آئین كیش               پرستیدن ایزدی بود پیش

                             بدان گه بودی آتش خوبرنگ            چو مرتازیان راست محراب سنگ

حافظ این شورید شیراز می گوید:

                             از آن به دیر مغانم عزیز می دارند      كه آتشی كه نمیرد همیشه در دل ماست

                             به باغ تازه كن آیین دین زرتشتی      كنون كه لاله برافروخت آتش نمرود

حافظ در ساقی نامه اش می گوید:

                             بیا ساقی آن آتش تابناك                     كه زرتشت می جویدش زیر خاك

                             بمن ده كه در كیش رندان مست            چه دنیاپرست و چه آتش پرست

از سعدی:

                             بگفتا نگیرم طریقی به دست                 كه نشنیدم از پیر آذرپرست

از خاقانی:

             در آب خضر آتش زده خمخانه زو مریم كده      

                                                                    هم حامل روح آمده هم نفس عذرا داشته

نظامی در خسرو شیرین گوید:

                            همان گبران كه بر آتش پرستند               ز عشق آفتاب آتش پرستند

                            جهان از آتش پرستی شد چنان گرم          كه بادا زین مسلمانی تو را شرم

در زبان پهلوی و بعدها در ادبیات پارسی آتش به صورتهای آتشكده، آذركده و آتشگاه استعمال شده است.

مولانا گوید:

                             آن جنوداً لم تروها صف زده             گشت جان او ز بیم آتشكده

باز نظامی گوید:

                           چنین بود رسم، اندر آن روزگار           كه باشد در آتشگه آموزگار